Kule Plava i Gusinja jedinstvena su pojava u arhitekturi ovog kraja. Građene u periodu od 16. do početka 20. vijeka, svojim izgledom i strukturom razlikuju se od uobičajenih drvenih kuća. Prilagođene zahtjevima odbrane od napada i stanovanja u toku opsade, ove kamene kule pravljene su bez velikih otvora. Poslednji sprat često se pravio od drveta sa prozorima na sve četiri strane koji su služili kao vidikovac ili stražarnica, dok su se na kamenim fasadama pravile uske puškarnice. Kule su predstavljale zaštitu ne samo za jednu kuću nego i za čitavu lokaciju. Bile su ograđene visokim zidom, unutar kog je bilo nekoliko manjih kuća i objekata, među kojima i mutvak – pekara.Većinu kula plavsko-gusinjskog kraja gradili su majstori iz Debra, grada u Makedoniji čuvenog po radionicama za kamen i drvo. Kamen za njihovu izgradnju dovlačio se volovskim zapregama sa planine Visitor preko zaleđenog Plavskog jezera.

Redžepagića kula je najstarija i najljepša kula u Plavu. Smatra se da je ovu impresivnu građevinu sagradio Hasan beg Redžepagić davne 1671. godine, iako postoji predanje da potiče još iz 15. vijeka kada ju je podigao Ali Muče, potomok Ali Bega Redžepagića, radi odbrane Plava od Klimenata. Kula je prvobitno bila podignuta na dva boja – sprata, pokrivena kamenim pločama, da bi kasnije bio dograđen treći sprat od drveta, takozvani čardak, a kameni krov zamijenjen je šindrom. Međuspratne kosntrukcije su rađene od drveta, a od prizemlja do trećeg sprata vode drvene stepenice. Prizemlje je služilo za smještaj konja i skladištenje žita. Prvi sprat je imao odbrambenu ulogu, sa puškarnicama na severnoj, istočnoj i južnoj strani. Debljina kamenih zidova na pojedinim mjestima prelazila je jedan metar. Drugi i treći sprat služili su za stanovanje, sa prostorijama za divane, spavanje i obedovanje, koje su bile bogato ukrašene i opremljene dolapima, minderima, ćilimima i lijepo rezbarenim rafovima . Zaštitni znak Redžepagića kule su natkriveni drveni balkoni podignuti iznad puškarnica, nazvani „ćošak“. Osamdesetih godina 20. vijeka Redžepagića kula je u potpunosti obnovljena.

Iako smješten na raskrsnici carskih drumova, ne pamti se da je Plav ikada imao han. Kažu da nije bilo potrebe za tim, jer je čitav grad služio kao han. Skoro svaka kuća u Plavu imala je po jednu, musafirsku sobu, koja je bila najljepše uređena i uvijek otvorena za gosta. Primiti gosta bila je posebna čast, a često se govorilo da: “Nije dobro za kuću ako obrok ne podijeliš sa musafirom.” Zbog toga se u plavskim kućama za svaki obrok kuvalo malo više hrane u slučaju da naiđe neki neplanirani gost. Bogatije kuće mogle su da prime i po nekoliko putnika. To su bile musafirske kuće ili musafirhane, koje su putnici mogli da prepoznaju po karakterističnom detalju na krovu koji se zvao Baba Finka. Bilo je to malo munare od 1,5 metara visine, sa drvenom jabukom zlatne ili jarko crvene boje na vrhu. Ovakve kuće podizali su imućni feudalci, te su one često bile bogato ukrašavane kaligrafskim natpisima i geometrijskim figurama.

Tipičan primjer takvih kula građenih krajem 19. i početkom 20. vijeka bila je Kula Bećiragića, podignuta na ulazu u Plav. Na ulazu u kulu nalaze se u kamenu isklesani geometrijski oblici, dvije sablje, makaze i pištolj, kao i najduži sačuvani kaligrafski natpis na turskom jeziku.

Nalazite se u središtu nekadašnjeg Dizdarevog grada, u blizini Carske džamije za koju se vjeruje da je prva sagrađena džamija na teritoriji današnje Crne Gore. Smatra se da je podignuta još 1471. godine, kao asker-džamija za potrebe turskih vojnika. Osim Carske džamije u okviru ovog srednjevjekovnog utvrđenja koje je podigao plavski beg Zejnel Dizdar, nalazile su se i kule korišćene za smještaj vojnika, oružja i hrane, kao i prva čitaonica – knjižara na ovim prostorima, podignuta prije više od pet vjekova.

Od Dizdarevog grada danas su ostali samo tragovi nekadašnjih visokih zidina i Carska džamija kao jedan od najstarijih i najznačajnijih kulturnih spomenika u ovom kraju. Više puta obnavljana, njen današnji izgled potiče iz 18. vijeka. Carska džamija plijeni originalnom arhitekturom, bogatim duborezom i arabeskama. Prilazni dio – soferluk, tavanica i vitko munare izgrađeni su od drveta, dok je za drugi dio džamije korišćen pritesani kamen pokriven malterom. Na drugom spratu nalazi se prostrana drvena galerija ukrašena umjetničkim duborezom. Sredinom osamdesetih godina 20. vijeka džamija je kompletno restaurirana.

U Carskoj džamiji se čuva i jedan ramazanski top koji je oglašavao početak i kraj ramazanskog posta. Top potiče iz 1909. godine i pretpostavlja se da je pripadao džamiji Sultaniji, najmlađoj i najvećoj plavskoj džamiji.

Džamiju Sultaniju podigao je sultan Abdul Hamid II 1907 godine i vjerovatno je jedna od poslednjih velikih džamija koje je Osmansko carstvo podiglo na Balkanu. Zidali su je skoro deset godina čuveni majstori iz Debra, primjenjujući prvi put tehniku klesanja kamena pomoću žleba. Ova velelepna džamija kratko je služila kao vjerski objekat. Tokom 20. vijeka korišćena je kao škola, stanica milicije, zatvor, komunalna, socijalna i vatrogasna služba. Posle više od devet decenija, 2005. godine, džamija je obnovljena i vraćena joj je prvobitna namjena. Danas je to veliki potkupolni objekat sa betonskom munarom visine 41,5 metara. Poznata je i Redžepagića džamija, koju je u znak zahvalnosti prema svome ocu Redžep-agi, podigla njegova kći Fatima, supruga skadarskog vezira Kara Mahmut – paše Bušatlije, 1774. godine, kada je prema predanju i vezir podigao svoju čuvenu džamiju u Gusinju. Visoko drveno munare koje dostiže 14 metara i ulazna vrata sa detaljima u drvetu neke su od odlika ove, preko dva vijeka stare džamije.

U blizini Redžepagića kule nalazi se još jedna stara plavska džamija. Ferovića džamiju danas poznatiju kao Šabovića džamiju, podigao je 1880. godine trgovac Haso Ferović kao sopstvenu zadužbinu. Kao i većina džamija iz tog perioda zidana je kamenim klesancima sa munarom od borovine.

Nekada davno brat i sestra plemićkog roda krenuli su u svijet u potrazi za svojim snovima. Posle dugog puta odlučili su da se odmore kraj jezera. Lijepa plemkinja je poželjela da se okupa u kristalno bistrom jezeru. Čim je ušla voda je postala plava od njene kose koja se miješala sa talasima. To je probudilo strašnog vodenog zmaja koji je zgrabio djevojku. Devet dana jezerom je tekla voda plava kao krv nesrećne djevojke. Tako je kažu Plavsko jezero dobilo ime. U doba Nemanjića, dolina oko jezera bila je dio Plavske župe, koju su uglavnom činili manastirski metosi – posjedi manastira Visoki Dečani i Pećke Patrijaršije. Oni su imali isključivo pravo ribolova na Plavskom jezeru zbog čega se oko jezera razvilo ribarsko naselje Ribare. Pretpostavlja se da je Plav, koji je u početku označavao čitavu oblast, dobio ime po rimskom imperatoru Flaviusu (Phlavius) iz vremena kada je ovaj prostor pripadao rimskom carstvu. Dokumenta iz 15. vijeka svjedoče da je Plav bio bogat trgovački i tranzitni centar u koji su dolazili trgovci iz svih krajeva. Tri dana je trebalo karavanima, natovarenim vunom, žitom, sirom i voskom da dođu do Kotora, a do Carigrada se stizalo za devetnaest dana hoda. Kada je 1485. godine sproveden popis – tefter stanovništva i imovine, ustanovljeno je da u Plavskom vilajetu živi 1157 domaćinstava, odnosno sedam puta više nego što je tada živjelo u Podgorici. Grad Plav nastao je dolaskom turskih osvajača u ove krajeve.

Da bi spriječio upade Klimenata i ostalih plemena na trgovačke karavane, bosanski valija Mustafa – paša, podigao je u Plavu utvrđeni grad sa visokim zidinama koji su nastanjivali age i begovi. Čuveno po ljepoti i bogato ribom, Plavsko jezero je već vjekovima zaštitni znak ovog kraja. Na površini od oko dva kvadratna kilometra pred vama se prostire najveće ledničko jezero u Crnoj Gori. Odavde izvire veliki Lim, hidrografski najznačajnija i pjesnički najopjevanija crnogorska rijeka.

Ljeti se ovdje možete kupati jer se voda zagrije i do 22ºC, a zimi se jezero pretvara u klizalište, na kom se hvata ledena kora nekad i do 20 – 30 cm debljine.  Pritoka Plavskog jezera je brza planinska rijeka Ljuča, a stručnjaci su izračunali da se voda u ovom protočnom jezeru godišnje promijeni čak 82 puta, u prosjeku na svaka četiri dana i deset sati. Zbog toga je živi svijet veoma bujan i raznovrstan.

Pored lokvanja, trske i rogoza tu su još na desetine biljaka, pa mještani često kose podvodne livade obezbjeđujući tako zimnicu za stoku. Kažu da Plavsko jezero ispunjava želje i snove svakog ribolovca. To je stanište različitih vrsta ribe, mladice, štuke, skobalja i klena, a ovdje se može naći i blatnjača – endemična vrsta pastrmke.

Planina Visitor u čijem podnožju se nalazite, prepuna je velemuna (Gentiana kochiana), krupnog cvijeta tamnoplave i ponekad ljubičaste boje, po kome je dobila ime ova jedinstvena botanička bašta smještena na 920 metara nadmorske visine. Na površini od 520 m2 nalazi se preko 350 biljaka pretežno sa područja Prokletija i okolnih planina, a posebna pažnja posvećena je endemičnim i zaštićenim biljnim vrstama. Tu se mogu naći i neke nedavno otkrivene vrste kao što je virak vincekov ili vilina rosa, (Alhhemilla vinceki) koja je ime dobila po Danijelu Vinceku, vlasniku čuvene botaničke bašte u Dulovinama kod Kolašina, koja je bila uzor i inspiracija za stvaranje Velemuna. Nastala kao plod dugogodišnjeg rada plavskog profesora i botaničara Milutina Praščevića, botanička bašta Velemun počela je da se formira 1993. godine.

Ovaj veliki zaljubljenik u Prokletije, ostavio je čak i fudbal kojim se dugo bavio da bi se u potpunosti posvetio istraživanju flore Prokletija. Stigao je i do najviših vrhova na kojima je pronašao biljke koje tek treba da se naučno obrade. Kaže da su prokletijske biljke neobično lijepe, jer samo tako uspijevaju da u kratkom roku privuku pčele ili ptice i opstanu u surovim uslovima ove planine na kojoj snijeg može da padne od oktobra do maja, a temperatura zimi da se spusti i na – 40ºC.

Svaka biljka u Velemunu ima posebnu priču i za svaku njen vlasnik pamti kada ju je donio. Po ljepoti i biološkoj vrijednosti pored velemuna ističu se Wulfenia blecicii – Prokletijska vučica, Picea omorica – Pančićeva omorika (gost bašte), Potentilla montenegrina – Petoprsta crnogorska, Viola orphanidis subsp. Nikolai – Ljubičica Nikolina, Gentiana lutea – Lincura žuta, Leontopodium nivale – Runolist sniježni, Corylus colurna – Mečja lijeska, Aconitum penteri – Penterov jedič, Achillea abratonoides – Planinski stolisnik i mnoge druge.

Sa ovog mjesta možete da krenete ka Visitoru, strmoj planini, prekrivenoj šumom, čiji se najviši vrh – Plana (2211m) ogleda u vodama Plavskog jezera.

Na sjeveroistočnoj strani planine na 1642 metara nadmorske visine, nalazi se Visitorsko jezero. Ovo malo ledničko jezero, poznatije kao gorske oči Visitora, okruženo je visokim četinarskim stablima koja se ogledaju u njegovoj vodi dajući joj posebnu tamno zelenu boju. Zimi se ovo jezero zaledi, a ljeti se u njemu možete i kupati, jer temperatura vode dostigne i 18ºC. Posebnu draž jezeru daje malo poluostrvo obraslo travom. To je nekada bilo ploveće ostrvo koje se vremenom povezalo sa obalom oborenim borovim stablima. Prema jednoj legendi ostrvo je nastalo veoma davno, od splava koji su sagradili Tračani dok su kraj jezera čuvali stoku. Da bi je preko noći zaštitili od vukova i drugih divljih zvijeri, odlazili su na splav na kom su tokom noći čuvali stoku ploveći daleko od obale.

Manastir ispred kog se nalazite vjekovima je bio duhovno središte i mjesto okupljanja pravoslavnog stanovništva Plava i Gusinja. Ovdje se nekada dizala litija, narod se okupljao na zajedničkoj trpezi i potom odlazio u litijske ophode. I danas kao i prije nekoliko stotina godina manastir Svete Trojice u Brezojevicama je mjesto saborovanja na koje dolaze posjetioci iz čitavog regiona. O vremenu podizanja crkve nema pisanih izvora. Prema narodnom predanju crkva u Brezojevicama je nešto starija od manastira Visoki Dečani iz 1330. godine, pa se pretpostavlja da je sagrađena u 13. vijeku. Crkva je smještena u podnožju brda Gradac, na lijevoj obali Lima, u blizini nekadašnjeg utvrđenog grada, čiji ostaci se i danas mogu vidjeti.

Crkva je građena u vizantijskom stilu kao jednobrodna kamena građevina sa prislonjenim lucima uz koju je kasnije dograđena priprata. Sa velikom polukružnom apsidom i bez kubeta, po arhitekturi podsjeća na starije primorske hramove. Zidana je od grubo pritesanog kamena, različite boje i veličine, složenog u horizontalne redove i spojene malterom. Zanimljivo je da zvonik nije podignut uz crkvu, kao što je bilo uobičajeno, nego nešto više, na brdu Gradac. To je omogućavalo da poziv na molitvu i obaveštavanje o ostalim važnim događajima dopre do velikog broja pravoslavnog stanovništva u okolini. Kao i većina hramova u ovom kraju i Crkva Svete Trojice je više puta razarana i obnavljana. Sačuvana je murasela – kratka kadijska zapovijest Ali Bega Gusinjskog iz 1864. godine o obnovi crkve. Zabilježeno je da su tada u obnovi učestvovali i monasi manastira Visoki Dečani. Crkva je obnovljena i nakon razaranja u Prvom balkanskom ratu, da bi ponovo stradala posle Drugog svjetskog rata. Zbog čestih razaranja veći dio živopisa velike vrijednosti, nastalog između 1566-1567. godine je uništen. Sačuvani su fragmenti u oltaru, naosu i priprati manastira, među kojima se ističe kompozicija strašnog suda u priprati i scena rođenja Bogorodice na zapadnom zidu naosa. Od posebnog značaja je fresko ikona Svetog Save, postavljena na istaknutom mjestu u oltarskom prostoru, na kojoj je prikazan – u skladu sa srednjevjekovnom tradicijom – kao dopojasna figura, koja blagosilja desnom rukom a u lijevoj drži otvoreno jevanđelje. Smatra se da je živopis manastira u Brezojevicama radila ista slikarska radionica koja je oslikala i manastir Moraču.

Prema sačuvanom predanju oslikavanje se odvijalo pod nadzorom igumana Nestora. Ovaj monah iz Belajske pustinje više Dečana bio je veoma cijenjena ličnost svog doba, a u narodu se sačuvao kult starca Nestora kao graditelja manastira u Brezojevicama. Vjeruje se da se u Brezojevicama nalazila i isposnica starca Nestora.Sa istočne strane crkve, na ostacima nekadašnjih konaka podignuta je prva svetovna škola u ovim krajevima. Ova omanja kamena građevina nedavno je obnovljena za potrebe crkve.

Postoji nekoliko predanja o tome kako je Gusinje dobilo ime, neki kažu da je po gustoj šumi u kojoj je podignuto, drugi da je zbog gustog inja koje se zimi nahvata, a poznata je i legenda o momku plemenita roda, koji se nastanio u gustišu blizu jezera kada mu je vodeni zmaj iz Plavskog jezera ubio sestru. Iz tog gustiša nastala je današnja varoš.

Naseljeno još od praistorije, Gusinje se spominje već u 14. vijeku kao karavanska stanica, mjesto za odmor putnika i konja, na putu od Dubrovnika, Kotora i Skadra, za Peć i Carigrad. Uvijek na granici, na mjestu gdje su se ukrštali putevi i susretale različite kulture, vjere i narodi, Gusinje se brzo razvijalo, postavši poznati trgovački i zanatski centar. Po dolasku Šaban-age u 17. vijeku, kog je skadarski vezir postavio za svog muselima – namjesnika, Gusinje dobija na značaju i postaje centar Gornjopolimske nahije, preuzevši upravnu funkciju od Plava. Tada je Gusinje bilo veće nego danas. Sačuvan je dokument iz 1852. godine u kome se Gusinje opisuje kao velika kasaba – varoš, sa 1500 kuća, pet džamija, osam vjerskih škola i jednom ruždijom – gimnazijom. U Gusinju je tada bilo i 350 dućana, 7 hanova i 27 kafedžinica, a da su Gusinjani poznati i vješti trgovci potvrdio je i francuski konzul u Skadru, prilikom posjete ovom kraju 1859. godine.

Varoš je više puta rušena i obnavljana. Prilikom poslednje obnove početkom 16. vijeka Gusinje je planski građeno. I danas ga mnogi nazivaju malo urbanističko čudo. Čitav grad je koncentrisan oko jedne polukružne ulice sa centralnim trgom oko kog se nalaze brojni dućani, kafedžinice i hanovi. Od centra se zrakasto širi devet ulica čije krajeve povezuje jedna kružna ulica. Sačuvano je dosta orijentalnih elemenata u izgledu kuća i ulica. I danas su tu mali dućani, uski kaldrmski sokaci sa kućama malih prozora i doksata.

Tradicionalna gusinjska kuća pravljena je na dva sprata – boja. Kameno prizemlje je služilo kao izba za stoku ili magaza za čuvanje žitarica, dok se gornji sprat, u kom se stanovalo, pravio od drveta, sa “ćoškom” – natkrivenom drvenom terasom. Kuće su bile lijepo uređene i bogato opremljene. Imale su hamam (kupatilo), abdesnicu (drveni lavabo za umivanje), zidanu peć, dolap za posteljinu, ugrađene ormane, rafove i mindere (uzdignuto postolje za sjedjenje) ukrašene rezbarijom. Pregrade u obliku lukova odvajale su ulazni dio sobe od ostalog dijela, a služile su kao zavjesa- granica koju ženska posluga nije prelazila pri posluživanju gostiju.

Gusinje je poznato po starim kamenim kulama, tom jedinstvenom primjeru odbrambeno – stambene arhitekture karakteristične za plavsko-gusinjski kraj. Kvadratne osnove, na dva ili tri sprata, kule su bile zaštićene debelim kamenim zidovima. Neke su imale poslednji sprat sagrađen od drveta, sa prozorima na sve četiri strane, koji je služio kao vidikovac ili stražarnica. Kule su građene u doba Osmanske vladavine i često su na fasadi imale isklesan citat iz Kurana na arapskom jeziku ili dovu kojom se dom štitio od zlih sila i uroka. Na jednoj od starih gusinjskih kula iznad vrata je uklesana puška čija cijev je okrenuta prema dolje kao simbol mira, sigurnosti, ali i spremnosti za odbranu u slučaju napada.

Ako krenete glavnim gusinjskim drumom u rasponu od jednog kilometra naići ćete na staru Vezirovu džamiju, i skoro vijek stare crkve svetog Đorđa i svetog Antuna. Ovi hramovi različitih vjeroispovijesti svjedoče, da i pored burne istorije koja je pratila ovaj kraj, u Gusinju su preovladali dobrosusjedski odnosi i uzajmno poštovanje različitih kultura i tradicija.

Ovdje, u samom centru Gusinja nalazi se po mnogima najljepša džamija u čitavom kraju, Vezirova džamija. To je i najstarija gusinjska džamija, mada je teško utvrditi tačan datum nastanka. Pretpostavlja se da ju je podigao Skadarski vezir Mahmut paša Bušatlija 1765. godine zbog čega je i dobila ime Vezirova džamija. Prema narodnom predanju nastala je mnogo ranije, krajem 15. vijeka na početku vladavine porodice Bušatlija ovim krajem, a u nekim dokumentima spominje se i 1626. kao godina izgradnje. Džamija je četvorougaone osnove, zidana od kamena utopljenog u krečni malter.

Posebnu vrijednost predstavlja drveni soferluk sa duborezom i vitko drveno munare. U sklopu džamije nekada se nalazila i ruždija – turska gimnazija kao i đački internat. Džamija je tokom godina pretrpjela različite izmjene, da bi poslednji put bila renovirana 1994. godine, kada joj je vraćen prvobitni izgled. Tom prilikom je sagrađen i šedrvan od bijelog kamena.

Na ulazu u Vezirovu džamiju nalazi se vitrina sa mnoštvom kamenčića koji svjedoče o velikoj suši koja je 1917. godine zahvatila čitav gusinjski kraj. Priča se, da su u strahu od teških posledica suše, vjernici – džematlije zamolili Mula hafiza Mehmeda Laličića, muftiju i muderiša da moli za kišu. On je jednog petka nakon džumenamaza (posebne sedmične molitve) okupio 700 džematlija, koji su raspoređeni u 70 grupa imali obavezu da uzmu po jedan kamenčić iz rijeke Grnčar i prouče 1000 Istigfara – molitvi za traženje oprosta, ili isto toliko molitvi za uklanjanje nevolje – Tundžina salavata. I dok je Hafiz učio Kišnu dovu – posebnu molitvu za kišu, počela je jaka, vruća kiša koja je padala jedan sat. Skupljeni kamenčići sklonjeni su u Vezirovu džamiju sa upozorenjem da se ni jedan ne smije baciti u vodu.

Pravoslavna crkva Svetog Đorđa podignuta je 1926. godine. Prije toga u Gusinju je postojala crkva – kapela, smještena na drugom spratu škole, u građevini koja se po izgledu nije izdvajala od drugih. Crkva Svetog Đorđa je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom. Čuvena je po ikonostasu, izrađenom u poznatoj novosadskoj radionici, za koji kažu da je jedan od najljepših u Crnoj Gori. U riznici crkve nalaze se mnoge vrijedne ikone, među kojima i ikone u duborezu koje predstavljaju Dečane i Pećku patrijaršiju, najuglednije hodočasničke manastire u Gornjem Polimlju, kao i ikona Bogorodice sa Hristom iz 1897. godine, rad jednog od poslednjih ikonopisaca koji su radili prema zoografskoj slikarskoj koncepciji.

Na kilometar od centra Gusinja, u selu Dolja nalazi se katolička crkva Svetog Antuna. Sagrađena je između 1933. i 1936. godine, kao jednobrodna građevina sa zvonikom na glavnom pročelju. Među najstarijim džamijama na ovom području je Čekića džamija, podignuta 1687. godine. Izgradilo ju je bratstvo Čekića dobrovoljnim prilozima naroda gusinjskog. Džamija je građena za vrijeme Morejskog rata koji su osmanske snage vodile protiv Austrije i Mletačke Republike, a Kuči, Keljmendi i druga plemena vodila su borbe sa lokalnim snagama u Skadarskom Sandžakatu.

Pričaju da je čuveni Ali-paša Gusinjski svako jutro dolazio ovdje, da uživa u ljepoti i miru ovog mjesta na kom je veličanstvena igra prirode stvorila veliko kraško vrelo, sačinjeno od 25 malih izvora. Na dužini od 300 metara prostiru se ovi bogati izvori koji, zavisno od doba godine, nose od 3 do 9 m3 vode u sekundi, a čija temperatura nikada ne prelazi 6ºC. Ime su dobili baš po Ali-paši Gusinjskom, slavnom vojskovođi iz 19. vijeka, iz porodice Šabanagića, koja je skoro dvije stotine godina upravljala ovim krajem. Ali-paša je pored izvora podigao čardak u kom su se okupljali najviđeniji ljudi, gdje su se dogovarale trgovine i mirila bratstva, a putnici koji bi se tu zatekli mogli su da se odmore i prenoće.

Usred ovih izvora nalazi se stara kamena vodenica, jedna od rijetkih koja je do danas sačuvala stari mehanizam za mljevenje žita, koje se ovdje donosilo sa čitavih Prokletija, a kad ga tu nije bilo dovoljno i iz Peći i Prizrena. Vodenica na Ali-pašinim izvorima posebna je i po tome što je na spratu iznad mlina imala prostorije za stanovanje. Ovdje su Gusinjke djevojke dolazile oko Đurđevdana da zahvate vode u posebnu posudu koju bi posle kitile proljećnim cvijećem.

U blizini Gusinja, u samom podnožju Prokletija kod sela Vusanja, nalazi se još jedno kraško vrelo neobične ljepote. Sakriveno duboko u dolini i okruženo gustom šumom, Oko skakavice (Oko – Syni Skakavcit) ili Savino oko plijeni kristalno bistrom vodom kroz koju se vidi svaki kamen, čak i onaj na dubini od osam metara, a nijanse plave i zelene boje smjenjuju se tokom dana. Kružnog oblika, dugačko 30 a široko 25 metara, ovo neobično vrelo koje izvire na 1010 metara nadmorske visine, u toplim ljetnjim danima se sasvim smanji, a voda se povlači i miruje. Čak i tada, samo najhrabriji smiju da se okupaju u vodi Oka skakavice, ledenoj od snijega sa Prokletija. Napajajući se vodom sa ovog vrela, rijeka Skakavica, posle nešto više od dva kilometra toka odjednom nestaje u zemlji, stvarajući tako 30 metara visok vodopad Grlje, jedan od najvećih i najljepših na Prokletijama. I pored toga što se njegov huk daleko čuje, ovaj teško pristupačan vodopad otkriven je tek 1982. godine.

Iako je vjekovima bilo trgovačko i upravno središte ovog kraja, Gusinje je tokom 20. vijeka gubilo na značaju i ekonomskoj razvijenosti, što je dovelo do značajnog iseljavanja stanovništva iz ovih krajeva. Tokom čitavog 19. vijeka ovo područje je imalo više stanovnika nego danas. Poznati po snažnom osjećaju pripadnosti zavičaju, kažu da nema grada na svijetu gdje bar jedan Gusinjanin nije naseljen, a kad zaspi, gdje god da se nalazi, Gusinjanin okrene glavu prema zavičaju. Svakog ljeta, na Ilindan, 2. avgusta, Gusinjani i Plavljani iz čitavog svijeta, okupljaju se baš ovdje, na Ali-pašinim izvorima. To su vjerovatno najmasovniji zavičajni susreti u Crnoj Gori, na kojima se skupi preko 15.000 ljudi. Program traje danima, pjevaju se stare gusinjske pjesme, igraju tradicionalna kola, a u večernjim satima dešavanja se nastavljaju na čuvenom Gusinjskom korzu koje tada postaje centar svijeta.

Svi putevi ka Grčkoj, Makedoniji, Južnoj Srbiji, Kosovu i Metohiji iz pravca Crne Gore, nekada su vodili kroz Murino. U periodu između dva svjetska rata putni pravac Murino – Čakor – Peć bio je jedan od najznačajnijih u čitavom regionu, otvorio ga je u septembru 1925. godine kralj Aleksandar. Ovim putem šezdesetih godina 20. vijeka stizale su kolone turista koji su dolazili iz svih krajeva bivše Jugoslavije da uživaju u ljepotama Plavskog jezera i čarima okolnih planina. Tada je ovaj kraj imao veću turističku posjetu od bilo kog primorskog mjesta u Crnoj Gori.

Murino je od davnina bilo poznato kao vazdušna banja, mjesto idealno za uživanje u netaknutoj prirodi. Prije skoro čitav vijek, domaće i strane novine opisivale su ovu malenu varoš kao mjesto sa ljubaznim domaćinima i izvanrednim pložajem koje omogućava planinaranje po okolini i kupanje u Limu. Pisalo se tada i o tradicionalnom gostoprimstvu, ali i burnoj prošlosti ovog kraja. Iako naseljen još od praistorije, ovaj kraj nije sačuvao mnogo tragova prethodnih vremena. Uvijek na raskrsnici puteva, ovdje su se susretali, ali i sudarali narodi, religije, vojske i civilizacije, često rušeći sve pred sobom. Ipak, postoji u Murinu nešto što odolijeva vremenu. To je Malevka, stara česma koja nikada nije presušila. Ova hladna i čista izvorska voda koja se rađa ispod planine Goleš, neprestano teče, i ljeti i zimi. Ko god posjeti Murino, kao suvenir ponese bar jednu flašu vode sa Malevke, a ako je vjerovati pjesmi, ko je jednom proba uvijek će se vraćati u Murino: “ …Ko s Malevke napije se vode Iz Murine ne umije da ode…”

Iznad Murina se izdiže na 2058 metara nadmorske visine planina Čakor. Ljeti je to jedna od najljepših planina na ovim prostorima, sa gustim četinarskim šumama, kristalno bistrim izvorima i bogatim pašnjacima, dok se zimi pretvara u ćudljivu i surovu planinu, na koju zbog ledenih vjetrova i sniježnih lavina malo ko smije da kroči. Čakor je poznat po istoimenom planinskom prevoju koji je vjekovima bio jedini put kroz ove krajeve. Ovuda su prolazili karavani, glasnici, vojske, monasi i hajduci. Čakor je uvijek bio granica na kojoj se često ratovalo. Zbog toga toliko spomenika, grobova i mramornih ploča na ovoj planini.

Na padinama Čakora nalazi se selo Velika. Ovo neobično ime više odgovara stradanjima i hrabrosti mještana nego veličini ovog malog planinskog sela. Tokom 19. vijeka to je bilo jedino mjesto u regionu pod francuskim protektoratom. Trpeći česte zulume turskih osvajača, seoski prvaci su zatražili pomoć francuskog konzula u Skadru, pa je tako Velika u periodu od 1850 do 1857. godine proglašena francuskom autonomnom kneževinom. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, 1944. godine, fašistički odredi ubili su u jednom danu preko 400 mještana, uglavnom žena i djece. U znak sjećanja na žrtve, u selu je podignuta crkva Svetog Velikomučenika Kirika i Julite. Sagrađena pored temelja nekadašnje crkve – brvnare, ova crkva, podignuta na 1037 metara nadmorske visine, rađena je u vizantijskom stilu. Unutrašnjost crkve je freskopisana, a jedna od fresaka posvećena je masakru iz 1944. godine.

U blizini sela nalazi se i jedna od najljepših i najviših pećina u Crnoj Gori. Do prije nekoliko decenija za nju su znali samo mještani koji su je u ratnim vremenima koristili kao sklonište. Vjerovatno se zbog toga ova teško pristupačna pećina, koja ima dva otvora na 1780 metara nadmorske visine, i dalje zove Bezimena. Ukupna dužina do sada ispitanih kanala je 440 metara, a brojne dvorane ukrašene su svetlucavim koralnim nakitom, okamenjenim vodopadima, neobičnim skulpturama i jezercima sa kristalno bistrom vodom.