Nit manjeg mjesta nit više istorije. Ovim riječima često opisuju Andrijevicu, ovu malu varoš smještenu na ušću Zlorečice u Lim, okruženu visokim planinama. Ne bi to bilo čudno da Andrijevica nije relativno mlada varoš koja je kao gradsko naselje počela da se razvija tek 1853. godine. Prije toga je na mjestu današnjeg grada postojao samo manastir koga je u 13. vijeku podigao knez Andrija Zahumski, sin humskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Manastir je bio čuven po rezbarskoj i prepisivačkoj radionici koja je snabdijevala sve manastire u okolini rezbarskim radovima. Crkvu su po ktitoru nazvali Andrijevna, a varoš koja je oko nje počela da se razvija dobi ime Andrijevica. Dolaskom Turaka crkva je bezbroj puta paljena, rušena i ponovo obnavljana, da bi 1877. godine za vrijeme pohoda Mehmet-Ali paše bila potpuno razorena.

Polovinom 19. vijeka oko crkve je počelo da se razvija naselje, a od 1878. godine Andrijevica je postala vojno, administrativno, političko i trgovačko središte sjeverne Crne Gore. I pored toga ovdje se nije puno gradilo, nisu se zidale monumentalne građevine, nema velelepnih mostova, kula ni kapija. Nije se imalo kada. Ratničko pleme Vasojevića često je ustajalo protiv osvajača, vođene su neprestane borbe na svakom mjestu i u svako vrijeme, pa su zbog toga i Vasojevićka naselja često pretvarana u pustoš i zgarišta. Čuveni ruski naučnik i pisac Pavle Rovinski napisao je: “Rat je ovdje svakodnevica, sastavni dio života Crnogoraca, djelatnost kao i svaka druga. Od učešća u ratu niko nije bio oslobođen.”

I pored toga mnoge znamenite svjetske arhitekte divile su se staroj Andrijevici i njenoj čudesnoj ulici sa čakmenim kućama drvenih krovova koje se naslanjaju jedna na drugu. Na takvoj su strmini da kada se pogledaju sa krivine podno varoši izgledaju kao čardak iz bajke koji ne stoji ni na nebu ni na zemlji.

Uprkos stalnim nemirima, Andrijevica je bila jedan od najvažnijih kulturnih centara u Crnoj Gori. Prema popisu stanovništva iz 1909. godine, srazmjerno broju stanovnika, Andrijevica je posle Cetinja bila varoš sa najvećim brojem pismenih ljudi u zemlji. Na 100 muškaraca u Andrijevici je bilo 88 pismenih, na Cetinju 89, dok je na 100 žena ovdje bilo 37 pismenih, a na Cetinju 39. Tome je doprinijelo i osnivanje prve državne škole u Vasojevićima 1863. godine, kao i mnoge manastirske škole koje su radile u Potarju i Polimlju gdje pismenost nije bila privilegija samo kaluđera već i „običnih ljudi“.

Pod pokroviteljstvom knjaza Mirka u Andrijevici je 1892. godine otvorena prva čitaonica na sjeveru Crne Gore i druga u zemlji. Već na dan osnivanja upisala je 40 članova među kojima je bilo i 12 nepismenih. Među osnivačima tadašnje čitaonice, koja je kasnije prerasla u biblioteku, bile su mnoge znamenite ličnosti, serdar Janko Vukotić, Gavro Vuković, prvi crnogorski ministar inostranih poslova i sin čuvenog vojvode i senatora Miljana Vukova, ruski naučnik Pavle Rovinski kao i prva školovana Vasojevka Anđelija Šoškić.

Kažu da tek noću ovdje počinje pravi život. Zato ne propustite da obiđete čuvene varoške kafiće i kafane, kojih ima neuobičajeno puno za ovako malo mjesto. Tokom tog jedinstvenog iskustva moći ćete da saznate šta je novo u gradu, pronađete sagovornika za sva goruća svjetska pitanja, uživate u toplini i gostoprimstvu mještana i naravno probate poznatu vasojevićku šljivovicu. Ipak, ne zaboravite glavno kafansko pravilo, opredijelite se za dva ili najviše tri mjesta, jer nije preporučljivo obići sve andrijevačke kafane za jednu noć.

Kada je 1887. godine Knjaz Nikola posjetio Andrijevicu, položio je kamen temeljac i priložio pomoć za izgradnju nove crkve Svetog Arhangela Mihaila. Za potrebe crkve Knjaz je otkupio zemljište na terasi Radunovac koje je, njemu u čast, dobilo ime Knjaževac. Gradnja crkve trajala je jedno ljeto, a materijal se donosio iz obližnjih sela sa druge strane Lima. Svaki puškonoša iz kraja se obavezao da donose po jedan kamen. Natpis na ulazu u crkvu svjedoči o zajedničkim naporima Vasojevića da podignu crkvu na Knjaževcu. To kolektivno ktitorstvo, prema riječima mitropolita Mitrofana Bana, bilo je podstaknuto djelovanjem narodnog prvaka Miljana Vukova koji „nije dao nijednom selu u Vasojeviće da gradi seocke crkve dokle bi svi skupa Vasojevići ovu zajednički podigli.„

Oslanjajući se na rašku graditeljsku tradiciju i slijedeći uzor manastira Morače, crkva u Andrijevici podignuta je kao najljepša i najviša crkva u ovom dijelu Crne Gore. Ikone za ikonostas i bogoslužbene knjige donijete su iz Rusije uz pomoć ruskog slovenofilskog komiteta. Izrađene u čuvenoj petrogradskoj akademiji hudožestva, ove ikone odgovaraju ruskoj ikonopisačkoj tradiciji sa kraja 19. i početka 20. vijeka, koju karakterišu idealizovani svetiteljski likovi i složeno simboličko slikanje svijetla oko glava Hrista i Bogorodice. U ikonostasu se ističu i predstave slovenskih prosvetitelja Svetog Ćirila i Metodija.

Kao prva crkva podignuta u Gornjim Vasojevićima pošto su deceniju ranije, tokom napada Mehmed-Ali paše na Vasojeviće i Moraču sve seoske crkve spaljene, crkva na Knjaževcu postala je glavno mjesto i obilježje obnove crkvenog života ove oblasti. U priprati hrama održavani su narodni zborovi na kojima su se donosile odluke od velike važnosti za čitavu zajednicu. Ovdje se na Vaskrs održavaju i nadaleko čuveni crkveno- narodni sabori na kojima se tradicionalno okuplja nekoliko hiljada posjetilaca iz čitave Crne Gore i inostranstva. Krsna slava Vasojevića je sveti Arhangel Mihailo, a obilježava se i 12. septembar kada se slavi sveti Aleksandar Nevski, zavjetna slava koju su Vasojevići uzeli kao prislavu polovinom 17. vijeka, nakon sukoba sa Turcima u Lijevoj Rijeci, kada su vasojevićke čete, u zoru, na svetog Aleksandra Nevskog, silovitim napadom porazile mnogobrojnu tursku vojsku.

Ispred same crkve nalaze se spomen biste Mojsiju Zečeviću i Miljanu Vukovu, ličnostima koje su obilježile istoriju ovog kraja. Iguman Mojsije Zečević bio je svetovni i duhovni vladar Vasojevića iz prve polovine 19. vijeka koji je dao veliki doprinos oslobođenju i ujedinjenju crnogorskih plemena. Za njega se vezuje obnova poznatog „Vasojevićkog zakona u 12 tačaka“. Njegovo djelo nastavio je čuveni vojvoda i senator Miljan Vukov Vešović. Sa vojvodom Miljanom na čelu, Vasojevići su u drugoj polovini 19. vijeka donijeli odluku da se pripoje Crnoj Gori.

Njegova legendarna hrabrost, junaštvo i izuzetna vojna strategija pokazale su se u mnogim bitkama, a možda najviše u čuvenoj bici na Morači 1877. godine kada su crnogorske snage zahvaljujući izuzetnoj strategiji vojvode Miljana izvojevali jednu od najodlučnijih i najsjajnijih pobjeda protiv puno snažnije turske vojske. Za njega je čuveni vojvoda Marko Miljanov rekao: „Svi smo mi vojvodići, a Miljan je pravi vojvoda! Prislonio je knjazu i Crnoj Gori još jednu Crnu Goru a i drugo, te nema nijednog glavara koji bi mu moga reći: ,Pomakni se, da sjednem’!“.

“Ja sam danas najsrećniji i najtužniji čovjek. Najsrećniji što ste mi ponovo dali čast i priznanje, a najtužniji što moga imena ovdje, među vama, nema.“

Ovim riječima je general Radomir Vešović, 1931. godine, ovdje na Knjaževcu otkrio spomenik palim borcima iz Gornjovasojevićke brigade u Balkanskim i Prvom svjetskom ratu. Šestougaona piramida sa orlom na vrhu izrađena je na Cetinju od jednog komada crnog mermera, a do Andrijevice je dopremljena na rukama, uz Kuče i preko Komova, uz pratnju vasojevićkih prvaka.

Riječi generala Vešovića simbol su junaštva i snage čitavog jednog naroda koji se vjekovima borio da odbrani svoja ognjišta od osvajača iz Turske, Albanije, Austrougarske, Njemačke, Italije. Ovdje čak i narodna pjesma kaže:

“Jesi l’ kada Komom prolazio, Kroz oblake, kroz jelike tanke? Je li tebe zaklinjala majka Da ne trpiš silu i nepravdu I da joj se ne uklanjaš s puta?”

Ruski naučnik i putopisac Pavle Apolonovič Rovinski, koji je krajem 19. vijeka boravio u Crnoj Gori pisao je o nevjerovatnoj organizaciji ovdašnjeg stanovništva i ratnika u brojnim kritičnim situacijama: “tu ne treba nikoga tražiti, treba samo dotrčati do sela i kod prve kuće viknuti: Ej, ko je Vasojević, ustaj na oružje! I svi se ubrzo skupe na unaprijed određena zborna mjesta.“

Zato neka vas ne začudi toliko spomenika na ovoj poljani na kojoj je zapisana istorija čitavog kraja. Ako krenete redom vidjećete spomenike borcima i stradalima u Balkanskim ratovima, Prvom svjetskom ratu, Drugom svjetskom ratu i poginulima u sukobima u poslednjoj deceniji dvadesetog vijeka. Tu su i biste narodnih heroja, spomenik srpskim vojnicima umrlim prilikom povlačenja preko Albanije 1915. godine i sovjetskim vojnicima poginulim u NOB u andrijevičkom kraju 1942. godine. Parkom dominira spomenik od bijelog mermera sa šest stubova koji sa vječnom buktinjom u sredini simbolišu šest republika nekad zajedničke države. Podignut je u znak sjećanja na 666 poginulih boraca iz Andrijevičkog sreza i mnogobrojne žrtve fašističkog terora tokom Drugog svjetskog rata.

Svakog 13. jula na Dan ustanka crnogorskog naroda, na Knjaževcu se okuplja narod iz svih krajeva Crne Gore. Tu pred spomenicima pjevaju se stare pjesme i razvijaju se crnogorska kola. Tih dana Knjaževac je veliki skup mladosti na kom se održava čas istorije na otvorenom.

Knjaževac je i svojevrsna botanička bašta u kojoj možete naći više od trideset vrsta biljaka, pretežno visokog drveća. Neke od njih stare su koliko i sama crkva Svetog Arhangela Mihaila. Molika, munika, crni bor, smrča i lipe, zasađeni su još davne 1887. godine. Polovinom prošlog vijeka, u park su donešeni brijest, bijela topola i bijeli grab, a najveći broj sadnica posađen je 1980. godine. Te godine zbirka je popunjena i nekim egzotičnim vrstama kao što je džinovska sekvoja i endemom Balkanskog poluostrva – Pančićevom omorikom.

Često se kaže za Kralje, “ni manjeg mjesta ni više junaka”. Odavde, iz središta Gornjih Vasojevića, potekli su mnogi junaci, viđene harambaše, stotinaši, perjanici, barjaktari i ratnici, narodni prvaci i duhovne ličnosti. Sredinom 19. vijeka ovdje je osnovana i prva škola u čitavom kraju, pa je tako Kralje postalo značajan obrazovni centar Vasojevića.

Mjesto na kom se sada nalazite već vjekovima je saborno mjesto naroda sa ovih prostora, koji su se sakupljali ispred crkve kako u teškim i sudbonosnim danima, tako i u proslavama i veseljima. Crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg podignuta je 1904. godine, uz staro seosko groblje, na mjestu stare crkve koja je spaljena 1877. godine, kada su u sukobima sa Turcima stradala sva sela ovog kraja. Prethodna građevina bila je brvnara, kakve su često podizane u ovim krajevima, kao privremeno rešenje u tim burnim i nesigurnim vremenima. Nova crkva, jednobrodna građevina sa kupolom, sagrađena je zaslugom jeromonaha Josifa Lekića i prilozima mještana o čemu svjedoči i natpis iznad zapadnog ulaza hrama. Crkvu je ikonopisao Vasilije Đinovski, jedan od najznačajnijih slikara knjaževine Crne Gore. Posebnu pažnju privlači portret priložnika sa njegovom zadužbinom, smješten u naosu hrama, kao značajan i rijedak primjer prezentovanja ktitora.

Na zaravni ispred crkve nalazi se bronzani spomenik voždu Karađorđu, vođi Prvog srpskog ustanka i rodonačelniku dinastije Karađorđević, čije porijeklo se vezuje baš za Kralje. Ovdje je rođen Karađorđev djeda Jovan Đurišić koji se sa sinom Petrom Karađorđevićem preselio u Šumadiju. Porodica je stalno održavala kontakte sa svojim bratstvom, a Vasojevići su za vrijeme Prvog srpskog ustanka sa vojskom pošli u susret Karađorđu i vodili zajedničku borbu na Suvoboru kod Sjenice. Prema kazivanju starijih ljudi, Kralj Petar I Karađorđević često je dolazio u Kralje, a tokom jednog boravka dao je novac za izgradnju kuće u selu svojih predaka, danas poznate kao kule Đurkovića.

U Kraljima su veoma ponosni na mjesni Izviđački odred, jedan od prvih u bivšoj Jugoslaviji. Izviđači Kralja prednjačili su u inicijativima i radnim akcijama, a u Kraljima su pored podizanja škole, omladinskog doma, električne mreže i puteva, učestvovali i u osnivanju Zavičajnog muzeja. Smješten u nedavno rekonstruisanom prostoru Spomen-doma, ovaj jedinstveni etno muzej u svojoj kolekciji posjeduje više hiljada arheoloških i istorijskih eksponata, starih alatki, uniformi, portreta i dokumenata koji svjedoče o burnoj istoriji i životu u ovom kraju. Mnoge od eksponata donirali su sami mještani. Posebno su značajna svjedočanstva iz balkanskih i svjetskih ratova, kao i fotografije i zapisi o značajnim ličnostima ovog kraja. U sklopu muzeja nalazi se i zavičajna biblioteka.

U samom centru Kralja nalazi se neobični eksponat, avion izložen u čast četiri pilota ratnog vazduhoplovstva iz ovog kraja koji su učestvovali u Drugom svjetskom ratu. Odavde potiče i pukovnik Nikola Lekić, prvi pilot sa prostora bivše Jugoslavije koji je 1956. godine probio zvučni zid.

U blizini se nalazi i čuvena „kraljska barutana“, sagrađena 1899. godine na 300 m2 radi čuvanja ratne opreme i naoružanja Vasojevićke vojske. U ovom vojnom magacinu, već podleglom pod teretom godina, nekada su se čuvali legendarni dalekometni topovi Krnjo i Zelenko, koji su iz Kralja transportovani na planine Balj i Sjekiricu, odakle su 1912. godine tukli turske snage dajući tako značajan doprinos konačnom oslobođenju. Po oslobađanju od Turske, barutana je postala mjesto okupljanja, u kome je svojevremeno bila smještena škola, a potom i omladinski dom, pekara i žandarmerijska stanica.

Nalazite se na Trešnjeviku, prevoju koji dijeli pitomu Bjelasicu od stjenovitih vrhova Komova. Ove dvije, po mnogo čemu različite planine, stvorene su za gledanje i uživanje. Kažu da je njihova ljepota tolika da je očarala i vile koje su se nastanile u pećinama, jezerima i šumama ovih planina. Ako krenete ka Komovima, u narodu poznatijim kao Car planina, možete naići na zakopano blago koje su, ako je vjerovati legendi, bogate velmože ostavile vilama na čuvanje, a one ga sakrile u podnožju Komova, ispod kamena nazvanog Vražja furuna.

Za brdska crnogorska plemena, Vasojeviće, Kuče i Bratonožiće, Komovi su bili drugi dom i najjače uporište protiv svih neprijatelja. Tu su se sklanjali u zbjegove pod naletima mnogobrojnih neprijatelja i tu su napasali svoja stada. Plemenskom podjelom pašnjaka, 1878. godine Komovi su podijeljeni na Kučki, Vasojevićki i Ljevorečki Kom. Planina je bila svojina cijelog plemena – plemenski komun, a uređivala se plemenskim običajnim pravom, u kojima su granice bile strogo postavljene, a pravila oštra i neprikosnovena.

Na Komovima su ova plemena još od srednjeg vijeka podizala katune, privremena planinska naselja, na kojima su tokom ljetnjih mjeseci napasali svoja stada. Katuni, koji su brojali i po nekoliko desetina koliba, izdizani su na proplancima, blizu izvora pitke vode, zaklonjeni od vjetrova i lavina. Tu su podizane jednostavne ali veoma funkcionalne drvene kolibe, najčešće podijeljene na dva dijela. U jednom su se nalazili ognjište i kreveti, a drugi dio je služio za pripremu mliječnih proizvoda. Na katunu je život imao posebna pravila koja su važila samo tu. Domaćica – planinka, je bila zadužena za glavni dio posla, pripremu mliječnih proizvoda, sira, kajmaka i masla koji bi se kasnije prodavali. Da bi skratili vrijeme koga je na planini uvijek bilo dosta, čobani koji su izgonili stada na pašu smišljali su razne sadržaje, pjesme, priče i raznovrsne igre: skok u dalj, bacanje kamena s ramena, gađanje mete, barjak, plovkanje, hodanje na štakama i mnoge druge. Na katunima je uvijek vladao duh zajedništva, tu su se prijateljstva učvršćivala, a nesporazumi zaboravljali. Čak i kada su u selu bili zategnuti odnosi, oni su se na katunima popravljali. Na katunima su se donosile i značajne seoske i plemenske odluke. Običaj saborovanja očuvao se i do danas, pa se svake godine na Petrovdan, 12. jula, na planini Ljuban održava veliki tradicionalni sabor, na kom se okuplja više hiljada ljudi.

Omiljeno jelo na katunu je jardum ili grušavina, poznatije kao crnogorski eliksir života. Ovaj mliječni specijalitet, pravi se isključivo od ovčijeg mlijeka, a najbolji je posle Ilindana, 2. avgusta, kada se zbog bogate ispaše dobija najgušće i najmasnije mlijeko. Veoma hranljiv i jak, jardum je poznat od davnina po svojim ljekovitim svojstvima, a posebno pozitivno dejstvo ima na potenciju muškarca. Jardum je dobio i priznanje svjetskih stručnjaka na Međunarodnom konkursu zdrave hrane u Italiji 1996. godine, koji su ga svrstali u rijetke mliječne proizvode koji pozitivno utiču na zdravlje čovjeka. Ipak, za one koji nisu navikli, ne preporučuje se više od jedne šolje dnevno. Inspirisan tradicijom i ljepotom starih katuna, na 4 km od Trešnjevika nalazi se Eko katun Štavna, moderno turističko naselje u kom možete prenoćiti i probati hranu kakva se nakada jela na katunima.

U samom srcu Komova, na visini od 1800 m uzdiže se crkva Svetog Ilije na Carinama. Ova malena crkva, čija su vrata uvijek širom otvorena, nalazi se na najvećoj nadmorskoj visini u Evropi. Podigao ju je 1900. godine knjaz Nikola u slavu svog oca, vojvode Mirka. Poprište mnogih značajnih događaja, sabora i istorijskih dogovora crnogorskih plemena, crkva je potpuno obnovljena 1995. godine.

Od davnina su mještani Košutića i okolnih sela govorili da se na ovom mjestu nekada davno nalazio veliki manastir koga su nazivali Namastir, Namostir, Kom Manastir ili Manastir Čečevo. Ničeg nije bilo da tu priču potvrdi sve dok 2005. godine arheolozi Polimskog muzeja nisu otkrili ostatke vjerovatno najstarije crkve u čitavom Polimlju.

Prilikom iskopavanja, pronađeni su ostaci dva hrama. Na oko metar dubine otkriveni su temelji velikog, starijeg hrama. Ostaci zidova i malternog poda ukazuju da je ova jednobrodna građevina bila duga 14 a široka 6,5 metara. U samoj crkvi pronađena su tri neobična gvozdena držača svijeća u obliku krsta čiji se kraci završavaju okulusima, karakterističnim za rane, stilizovane predstave „Hristovog groba“. Na prostoru oko crkve pronađeno je mnoštvo keramičkog materijala koji pripada bronzanom i pozno-antičkom periodu. Pretpostavlja se da je crkva podignuta u periodu od 4. do 6. vijeka, u doba ranog hrišćanstva i vizantijske dominacije ovim prostorima, a da je stradala prilikom prodora Avara i Slovena u ove krajeve.

Nalazi potvrđuju da se na desetak metara udaljenosti od prvobitne crkve, na centralnom dijelu platoa nalazila mala jednobrodna crkva sa pripratom koja je svojom južnom stranom bila ukopana u strminu brda. Dekorativne karakteristike sa fasade ukazuju na preromanički i romanički period, pa se pretpostavlja da je crkva sagrađena između 9. i 11. vijeka. Smatra se da je priprata podignuta krajem 13. ili početkom 14. vijeka kada je ovaj kraj postao metoh manastira Dečani. Tada su se u blizini manastira nalazili carski konaci, u kojima je kažu, noćivao i sam car Dušan.

I danas se to mjesto naziva Carevo kućište. Manastir je uništen u drugoj polovini 15. vijeka, padom grada Bihora i prodorom Turaka u Polimlje. Zbog učestalih napada na crkve i manastire, narod je počeo da gradi crkve od drveta, pa se tako i sada na groblju u Košutićima vide ostaci jedne takve crkve-brvnare.

Ova crkva ili manastir kako pojedini tvrde, podignuta je na teško pristupačnom platou, koji dominira okolinom i nadzire sve komunikacije ka Andrijevici i Polimlju. Kao prirodno utvrđenje koje je lako braniti, skoro je sigurno da je ovaj prostor korišćen kao sklonište još u bronzanom dobu, a smatra se da je u periodu rimske dominacije ovdje formirano utvrđenje koje je opstalo sve do dolaska Slovena u 7. vijeku.

Legenda kaže da je selo Košutiće dobilo ime po čuvenom lovištu košuta koje se tu nalazilo. Poznati su bili i sokolovi koji su se gajili u ovom kraju, a priča se da su dolazili čak iz Carigrada po sokolove iz Plava i Košutića. Ako je suditi po toponimima iz okoline, kao što su Srebrenica i Carine, osim manastira na ovom prostoru u srednjem vijeku postojao je i rudnik i carinska postaja između Duklje i Raške.

U blizini manastira, u zaseoku Savrdak 1861. godine otvorena je prva škola u ovom kraju. Pružala je širok spektar obrazovanja zbog čega su je nazvali Vasojevićka univerza. Pored redovne nastave ovdje su se izučavale i razne vojničke vještine, gimnastika, rvanje, mačevanje kao i vještina sastavljanja govora. Ova škola odigrala je značajnu ulogu u opismenjavanju naroda, a u njoj su se školovali i neki od najviđenijih vasojevićkih vojvoda.